REDCOM

De eerste autobus in Nederland was een T-Ford van de firma Vermaat, te zien in het Nationaal Bus Museum in Hoogezand.

Waar komt ons alledaagse woord ‘bus’ nou eigenlijk vandaan? Het is de taalkundige uitgang van een Latijns woord en duidt als zodanig geen concreet voorwerp aan. Pas als we er een stamwoord voorzetten krijgt het betekenis. Zet er omni – allen – voor dan staat er omnibus – ‘voor allen’ -, daarmee ontstaat meteen een associatie met openbaar vervoer.

Omnibus uit 1898.

Het woord ‘omnibus’ stamt uit het begin van de negentiende eeuw. In 1826 kwam een zekere Stanislas Baudry (1777-1830) in Nantes met een gratis pendeldienst voor bezoekers van zijn badhuis. Het eindpunt van de lijn was tegenover de hoedenwinkel van Omnès. Die had een groot uithangbord waarop stond: Omnès omnibus, ofwel alles voor iedereen. In 1828 begon Baudry een openbaar vervoersonderneming in Parijs: Enterprise Générale d’ l’ Omnibus. Sindsdien is het woord omnibus wereldwijd bekend. In de twintigste eeuw kwam ‘autobus’ in zwang, later werd het ‘bus’.

Het begrip openbaar vervoer is ouder. In vroeger tijden waren er immers al koetsen en trekschuiten voor allen. In Parijs bestond al in de zeventiende eeuw openbaar stadsvervoer. In 1662 reed daar de Carosse a cinq sous, de vijf-centimes-karos. Vijf lijnen, vaste vertrektijden. Op iedere rit was plaats voor acht passagiers. Een rit was net zo duur als een pond vlees, weinigen maakten er daarom gebruik van en de onderneming was snel ter ziele.

Paardenbus

De elektrische trolley in Arnhem was in de jaren vijftig zijn tijd ver vooruit.

In ons land begon het ov met een paardenbus. De Amsterdamsche Omnibus maatschappij behoorde tot de uitbaters. In 1864 werd de paardenbus verdrongen door de paardentram. De eerste motorbus was een omgebouwde T-Ford. Na Wereldoorlog Twee werden er vrachtwagens ingezet als noodbus. In die tijd kreeg Arnhem een trolleybusnet. Tegenwoordig zijn er steeds meer bussen die niet, zoals de Arnhemse trolleybussen, stroom krijgen uit een bovenleiding maar uit accu’s. Stroom is wel zo milieuvriendelijk, want de bus was te lang een heftige diesel-uitstoter.

De tentoonstelling over fruitbaasje Flipje in Tiel sluit vanaf 11 september tot eind januari 2024 wegens verbouwing de deuren. Bij de herinrichting gaat Flipje onder het mes. Ze verwijderen illustraties en opmerkingen die in de begintijd van Flipje gewoon waren maar die we nu als kwetsend ervaren – denk hierbij aan zwarte mensen – ‘negertjes’ – met oorringen.

Hoewel jamfabriek Maatschappij De Betuwe NV – opgericht in 1885 – de deuren in 1993 sloot komen er in Tiel nog steeds brieven en e-mails binnen met vragen over Flipje, een marketingconcept avant la lettre. De producten van De Betuwe kwamen in 1987 in handen van Hero Breda, ze verdwenen in 2007 uit de winkelschappen. Het vruchtenmannetje heeft al die veranderingen met glans doorstaan, hij maakt inmiddels deel uit van het collectief geheugen.

Stripboekje van ‘De Betuwe’ van voor 1935.

‘De Betuwe’ deelde eerst stripboekjes uit om het merk te promoten. In 1935 verscheen Flipje: de fruitmascotte. Hij was niet de eerste die een product aanprees. Piet Pelle deed het voor fietsenfabrikant Gazelle, de pastilleman doet het nog altijd voor chocoladefabrikant Droste, evenals het bandenmannetje Bibendum voor Michelin. Daarmee stuwen ze de verkoop van hun producten flink op.

Een bekende tekenaar van het uit rode bessen bestaande ‘ventje’ met een koksmuts op zijn hoofd was Daan Hoeksema. Flipje staat aanvankelijk in advertenties en weggeefboekjes. Zijn eerste avonturen beleeft hij in het stripboekje ‘Flipje en z’n vriend de aap’, getekend door Henk Rotgans (1910-1989). Daarna verschijnen zijn avonturen op papierstroken van een meter lang. Mijn opa bevestigde ze in een houten kijkdoos met draaiarmpjes en een lamp, als kind kon ik er uren naar kijken.

De vriendjes van Flipje: de ondeugende Aap, de luie Big, Flapoor de olifant, de dondersteen Beer, de eigenwijze oom Klaas en de zorgzame juffrouw Schaap.

Moralist

Tekenaar Eelco ten Harmsen van der Beek (1897-1953) schiep een innemend kereltje en bedacht de vriendjes van Flipje. Ze ontmoetten elkaar in Kabouterland en Dierenland waar Flipje kattenkwaad bestraft en goed gedrag beloont. Aan die moralistische houding kwam in de jaren zestig een eind. Door tal van maatschappelijke veranderingen in die tijd ontstond er een nieuwe Flipje, minder braaf, meer zelfverzekerd. Zijn statische gezicht kreeg menselijke trekken, zijn haar groeide, het kreeg de vorm van een Willem Alexander-kapsel. Maar gaandeweg legt hij het af tegen ondeugende kinderen, zoals Jip en Janneke van Annie M.G. Schmidt en later Super Mario van Nintendo. De tijdgeest brengt zijn eind nabij. Begin jaren negentig verschijnt hij namens Hero als mens in de STER-reclame op tv. Hij beleeft nog avonturen op bekende plekken in Tiel, maar dan is het over en uit. Het bessenmannetje heeft een standbeeld in Tiel en sinds 2002 een permanente plaats in het daar gevestigde Flipje- en jammuseum.

Hoe kan het dat er op de begraafplaats Tolsteeg in Utrecht nog altijd het graf is van de notoire Jodenhater en NSB’er  Gerardus Joannes Kerlen? Vermoord werd deze 53-jarige Utrechtse hoofdcommissaris van politie op 3 september 1943 door de verzetsstrijdster Truus van Lier. De Duitsers executeerden haar op 27 oktober 1943 in het concentratiekamp Sachsenhausen.

Sinds Kerlen met steun van de hoogste SS’er in Nederland, Hanns Albin Rauter, in 1942 tot politiecommissaris werd benoemd nam het aantal NSB’ers in het politiekorps stormenderhand toe. Kerlen stuurde vierhonderd Joden uit Utrecht naar de vernietigingskampen.

Is het verstandig om degene die verantwoordelijk was voor de nazificatie van het Utrechtse politiekorps tachtig jaar na zijn dood, zij het in stilte, te eren met een mooi graf? En dat op een bergraafplaats waar ook verzetsstrijders liggen? Vanaf zijn graf kun je het monument van de verzetsgroep Oranje Vrijbuiters zien. Achttien van hen werden op 29 februari 1944 op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd. Niet ver daar vandaan is het graf van verzetsstrijder Hendrik Cornelis Manten, hij viel op 5 mei 1945 in Westbroek.

Monument voor de verzetsgroep Oranje Vrijbuiters op de begraafplaats Tolsteeg in Utrecht.

Truus van Lier eren ze in Utrecht met een monument en een straatnaam. Twee boeken Het leven van een verzetsvrouw van Jessica van Geel en Van schoolmeisje tot verzetsvrouw van Michiel van Diggelen & Kees van Domselaar houden de herinnering aan haar levend.

Bij het wegzakken van de kist van Kerlen brachten nazi-prominenten, ik noem Hanns Albin Rauter, NSB-voorman Mussert, Jan Feitsma –procureur-generaal / waarnemend politiepresident, geliquideerd op 2 februari 1945, en Jaap Schrieke – waarnemend secretaris-generaal van het ministerie van Algemene Zaken / waarnemend directeur-generaal voor Politie. Schrieke stelde lijsten op van te deporteren Joden uit de gestichten, onder meer het Apeldoornsche Bos waar in januari 1943 circa 1.300 patiënten op transport werden gesteld, geen keerde terug.

Dit wetende zeg ik: stuur snel een grafdelver langs, ploeg Kerlen diep onder de grond, vernietig de steen en gebruik de plek voor een onschuldige dode.